Ἀρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα
Ἐπικούρου Καθηγητοῦ τοῦ Α.Π.Θ.
Εισαγωγή
Ὑμνογραφία καὶ μελουργία.
Λόγος καὶ μέλος συντέθηκαν ἁρμονικὰ στὴ μνημειώδη καὶ ἀνυπέρβλητη ποιητικὴ δημιουργία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησιαστικῆς Παραδόσεως . Ὑμνογραφία καὶ μελουργία συνταίριασαν δημιουργικὰ στὴ λειτουργικὴ τέχνη τῆς ψαλλόμενης προσευχῆς τῆς Ἐκκλησίας, γιὰ νὰ ὑπηρετήσουν τὴ λογικὴ «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ»2 λατρεία της.Σκοπὸς τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν εἶναι ἡ αἰσθητοποίηση τῶν εὐλαβῶν βιωμάτων, ὁ φωτισμὸς καὶ ἁγιασμὸς τῶν αἰσθήσεων, ἡ θεραπεία τῆς ὕπαρξης καὶ ἡ σωτηρία τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου. Δὲν μποροῦν αὐτὲς νὰ εἶναι ποτέ, μέσα στὸν χῶρο τῆς λατρεύουσας κοινότητας, αὐτονομημένες κοσμικὲς καὶ αὐθαίρετες καλλιτεχνικὲς δημιουργίες, ἀλλὰ ὀφείλουν πάντοτε νὰ λειτουργοῦν ὡς ἀγωγοὶ κάλλους καὶ ὡς μὴ ἀπολυτοποιούμενα ἀναγωγικὰ μέσα πρὸς τὴν ἐπίτευξη τῆς χαρισματικῆς θεώσεως.Ἡ ὑμνογραφικὴ παραγωγή, χρησιμοποιώντας ἀρχαιοελληνικοὺς δρόμους καὶ θεμελιούμενη σὲ βιβλικὰ πρότυπα3, πέρασε, ἀπὸ τὶς ἀρχαιότατες πρωτοχριστιανικὲς ἐμβρυϊκὲς μορφὲς τῶν λιτῶν λειτουργικῶν ὑμνωδιῶν4, στὴν ποίηση τῶν πρώτων τροπαρίων καὶ κατόπιν στὸν πλοῦτο τῶν ἀντιφώνων. Ἡ συνέχεια ὑπῆρξε πραγματικὰ ἐκρηκτική, μὲ τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν ποσοτικὴ προσωδία τῶν ἀρχαίων μέτρων στὴν τονικὴ ρυθμοποιΐα τῶν βυζαντινῶν ὑμνογραφημάτων. Ἀπὸ τὸν ε´ ἕως τὸν ζ´ αἰώνα μεσουρανεῖ τὸ κοντάκιο, σύνθετος ὕμνος ἀποτελούμενος ἀπὸ προοίμια, εἱρμούς, οἴκους, ἀκροστιχίδες καὶ ἐφύμνια. Ἐκτελεῖται στὶς λατρευτικὲς συνάξεις μὲ τὴν «καθ᾽ ὑπακοὴν» ψαλμωδία καὶ τὸ περιεχόμενό του εἶναι ὑμνητικό, διηγηματικὸ καὶ ἐγκωμιαστικό. Ὅμως ἀπὸ τὸν η´ αἰώνα καὶ ἑξῆς σταδιακὰ ὁ θαυμάσιος αὐτὸς ὕμνος παραχωρεῖ τὴ θέση του σχεδόν πλήρως, ἰδιαίτερα μετὰ τὴν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας καὶ τὸν θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας, στὴ νέα, κατ᾽ ἐξοχὴν μοναχικῆς προελεύσεως, ὑμνογραφικὴ σύνθεση τῶν κανόνων, οἱ ὁποῖοι ἔχουν περιεχόμενο θεολογικὸ καὶ ἐκτελοῦνται ἀντιφωνικὰ ψαλμωδούμενοι5.
2. Κανονογράφοι καὶ κανόνες.
Μέγιστοι ὑμνογράφοι καὶ μελωδοί, ὅπως οἱ Ἁγιοπολίτες Ἀνδρέας Κρήτης, Ἰωάννης Δαμασκηνὸς καὶ Κοσμᾶς Μαϊουμᾶ, οἱ Στουδίτες Θεόδωρος, Ἰωσὴφ κ.ἄ., Θεοφάνης ὁ Γραπτὸς καὶ Ἰωσὴφ ὁ Ὑμνογράφος (ὁ ἐπωνομα ζόμενος Ξένος ἢ Σικελός, ἐκ τῆς χορείας τῶν Ἰταλοελλήνων), καθὼς καὶ πολλοὶ ἄλλοι λιγότερο γνωστοὶ ἀλλ᾽ ὄχι ὑποδεέστεροι στὰ ποιητικὰ χαρίσματα καὶ τὴν ὑμνογραφικὴ παραγωγὴ κανονογράφοι, κατέλιπαν ἔργο σπουδαῖο καὶ σημαντικό, πλούσιο καὶ πληθωρικό, τὸ ὁποῖο συγκρότησε σταδιακὰ κατὰ τοὺς ἀμέσως ἑπομένους αἰῶνες τὰ κύρια λειτουργικὰ βιβλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας [Ὀκτώηχος (ἢ Ὀκτάηχος) ἡ Μεγάλη ἢ Παρακλητική, Τριῴδιον, Πεντηκοστάριον κ.λπ.].
Πλὴν τῶν ἄλλων τροπαρίων, τῶν πολλῶν καὶ ποικίλων στὴν ποιητικὴ σύνθεση, τὴν ὀνομασία καὶ τὸ περιεχόμενο, καιριότατη θέση κατέχουν στὴν ἑσπερινὴ (Θεοτοκάριον) καὶ στὴν ὀρθρινὴ λατρεία τῶν Ὀρθοδόξων οἱ πολυσύνθετες ὑμνογραφικὲς δημιουργίες τῶν κανόνων. Αὐτοὶ περισώζουν ἐξωτερικὰ καὶ ἐσωτερικὰ σπουδαῖα στοιχεῖα τῆς κοντακιακῆς παραδόσεως (εἱρμούς, τροπαριακὴ προσομοίωση, ἀκροστιχίδες, ἐφυμνιακὰ ἀκροτελεύτια), ἀλλὰ καὶ ἐκρηκτικὰ ὑπερβαίνουν τὴν παλαιότερη ποίηση, καθὼς πλουτίζουν μὲ ἀμέτρητους νέους εἱρμοὺς καὶ συνακολούθως μελωδικοὺς δρόμους καὶ στιχοποιητικὰ μοτίβα τὶς ἀκολουθίες τοῦ νυχθημέρου.
Οἱ κανόνες συγκροτοῦνται στὴ βάση ἀφ᾽ ἑνὸς τῶν ἐννέα βιβλικῶν ὠδῶν6 καὶ ἀφ᾽ ἑτέρου στὸ θεολογικό, ἑορταστικό, ὑμνητικό, ἐγκωμιαστικό, ἱκετήριο ἢ παρακλητικὸ περιεχόμενο ποὺ κατὰ περίπτωση λαμβάνουν. Ἔτσι κα τατάσσονται: α) ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο, σὲ Τριαδικούς, Ἀναστάσιμους, Σταυροαναστάσιμους, Σταυρώσιμους, Νεκρώσιμους ἢ Ἀναπαύσιμους, Δογματικούς, Παρακλητικούς, Εὐχαριστήριους κ.λπ.7, β) ὡς πρὸς τὴν περίσταση, ὀνοματίζονται π.χ. τοῦ ἁγιασμοῦ, τοῦ εὐχελαίου, τῆς μετανοίας, «εἰς φόβον σεισμοῦ» κ.λπ.8, γ) ὡς πρὸς τὸ πρόσωπο, στὸ ὁποῖο ἀπευθύ νονται, καλοῦνται Δεσποτικοὶ (στὸν Δεσπότην Χριστόν), Θεομητορικοὶ (στὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον), Εἰς Ἀσωμάτους (Ἀγγέλους), Εἰς τὸν Τίμιον Σταυρόν, Εἰς τὸν Τίμιον Πρόδρομον, Εἰς τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, Εἰς Προφήτας καὶ Μάρτυρας, Εἰς πάντας τοὺς Ἁγίους, Εἰς Κοιμηθέντας κ.λπ.
3. Ἡ συγκρότηση τῆς Παρακλητικῆς.
Τὸ πλῆθος τῶν ἄλλων ὕμνων, ἀλλὰ ἰδιαίτερα καὶ οἱ συνθέσεις τῶν κανόνων ἀπήρτισαν σταδιακὰ τὸ περιεχόμενο τῶν λειτουργικῶν βιβλίων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, γιὰ μὲν τὸν ἀκίνητο ἑορτολογικὸ κύκλο τὰ Μηναῖα, γιὰ δὲ τὸν κινητὸ τὸ Τριῴδιον καὶ τὸ Πεντηκοστάριον. Ὁ ἑβδομαδιαῖος λειτουργικὸς ἑορταστικὸς κύκλος, μὲ πρωταρχοῦσα τὴν ἀναστάσιμη καὶ δεσποτικὴ ἡμέρα τῆς Κυριακῆς, συνεκροτήθη τμηματικῶς ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καὶ ἑξῆς. ῾Ο ὀκτάριθμος αὐτός κύκλος τῶν, κατὰ τοὺς ὀκτὼ ἤχους, ὀκτὼ ἑβδομάδων ἀνακυκλώνεται ἀεννάως ἐπιτελούμενος καθ᾽ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ ἔτους, πλὴν τῶν περιόδων ποὺ παύει ἡ χρήση τοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου τῆς Παρακλητικῆς. Στὸ βιβλίο αὐτὸ ἀποθησαυρίζεται ἀπὸ τοῦ η´ αἰῶνος καὶ ἑξῆς πλούσιο ὑμνογραφικὸ ὑλικὸ μεαγάλων ὑμνογράφων καὶ ἰδιαίτερα τῶν κανονογράφων Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κοσμᾶ Μελωδοῦ, Ἰωσὴφ Ὑμνογράφου καὶ Θεοφάνους Γραπτοῦ.
Ἡ βίβλος ἔφερε διάφορα ὀνόματα, ὅπως «Ὀκτώηχος»9, «Ὀκτάηχος» 0,«Ὀκτώηχος τοῦ Δαμασκηνοῦ» (Φτωήχι) ποὺ περιέχει μόνο τὴν ὑμνογραφία τῶν Κυριακῶν κατὰ τοὺς ὀκτὼ ἤχους , «Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη», ποὺ ἀπαντᾶται στὶς ἀπὸ τὸ 837 καὶ ἑξῆς ἔντυπες ἐκδόσεις, «Παρακλητικὴ ἤτοι Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη», τίτλος ὑπὸ τὸν ὁποῖο φέρεται πλέον τὸ σπουδαιότατο αὐτὸ λειτουργικὸ βιβλίο στὶς σύγχρονες ἐπίσημες ἐκδόσεις του .
«Ὀκτάηχος Νέα» ὀνομάζεται, ἀπὸ τὸν πολλὰ πονήσαντα γιὰ τὴν συγ κρότηση, τὴν συμπλήρωση καὶ τὸν πλουτισμό της Ἰωσὴφ τὸν Ὑμνογράφο (τὸν Ξένο ἢ Σικελὸ) (θ´ αἰ.), στὴν ἀκροστιχίδα τοῦ κανόνα του Εἰς πάντας τοὺς ἁγίους, στὸ Σάββατο τοῦ πλ. δ´ ἤχου 3. Ἡ ἐπικρατήσασα βέβαια καὶ γνωστότερη ἐπιγραφὴ τῆς βίβλου εἶναι «Παρακλητική» 4, διότι τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν τροπαρίων καὶ κατ᾽ έξοχὴν τῶν κανόνων, οἱ ὁποῖοι καὶ μᾶς ἐνδιαφέρουν στὴν παροῦσα ἐργασία, ἔχουν χαρακτήρα παρακλητικὸ καὶ ἱκετήριο, κατανυκτικὸ καὶ ἐπικλητικὸ πρὸς τὴν Ἁγία Τριάδα, τὸν Κύριο, τὴν Θεοτόκο, τοὺς ἀγγέλους, τὸν Τίμιο Σταυρό, τὸν Τίμιο Πρόδρομο, τοὺς ἁγίους ἀποστόλους καὶ πάντας τοὺς ἁγίους 5.
4. Οἱ Ἱκετήριοι καὶ Παρακλητικοὶ κανόνες.
Πληθωρικὰ στὰ λειτουργικὰ κείμενα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας (αἰτήσεις 6, εὐχές 7, τροπάρια στιχηρά 8, προσόμοια, κατανυκτικά, μαρτυρικά, καθίσματα, ἀπολυτίκια, κοντάκια, δοξαστικά, θεοτοκία ὅλων τῶν κανόνων) ἀποταμιεύεται ὑλικὸ σχετικὸ μὲ τὴν ἀσθένεια, τὴν ὑγεία καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς θεραπείας. Ἡ ἰαματικὴ χάρη τοῦ Κυρίου καί, κατὰ μέθεξιν, τῶν ἁγίων του ἐγκωμιάζεται, γενικότερα, στοὺς ἀπειράριθμους κανόνες τῆς ἀνεκδότου ἐν χειρογράφοις καὶ τῆς ἐκδεδομένης καὶ συνεχῶς ἐκδιδομένης ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς ὑμνητικά. Στοὺς ἱκετήριους ὅμως ἢ παρακλητικοὺς κανόνες στρέφεται ἱκετευτικὰ ὁ λόγος, ἐπικλητικὰ καὶ παρακλητικά, ὡς ἐκζήτηση ἔμπονη βοηθείας πρὸς ἐπίτευξη τῆς προσδοκώμενης θεραπείας. Εἶναι ἐνδεικτικὸ ὅτι οἱ λέξεις «ἱκεσία» καὶ «παράκλησις», σὲ ὅλους τοὺς γραμματικοὺς τύπους, ἀπαντῶνται συχνότατα στὰ τροπάρια τῶν κανόνων
Οἱ Παρακλητικοὶ συνεπῶς κανόνες διαφοροποιοῦνται ἀπὸ τοὺς ὑπολοίπους: α) ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο, τὸ ὁποῖο ἀναφέρεται σὲ «περιστάσεις καὶ θλίψεις καὶ ἀνάγκας»20 τῶν πιστῶν, ἀλλὰ καὶ σὲ πόνους, κακοπάθειες, νόσους καὶ ἀσθένειες τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων τους, γιὰ τὶς ὁποῖες αἰτοῦνται τὴν ἴαση, β) ὡς πρὸς τὴ δομὴ καὶ τὴ μορφὴ ποὺ προσλαμβάνουν αὐτοί, καθὼς σπανιότερα εἶναι λιτοί, ἀπαρτιζόμενοι ἁπλῶς ἀπὸ τοὺς εἱρμοὺς καὶ τὰ τροπάρια τῶν ὀκτὼ ᾠδῶν21 , ἐνῶ σχεδὸν πάντοτε σχηματίζουν μιὰ μικρὴ ἀκολουθία ποὺ μιμεῖται τὸν ὄρθρο (Θεὸς Κύριος, ἀπολυτί κια, Πεντηκοστὸς ψαλμός, μεσώδιες μνημονεύσεις καὶ καθίσματα, Κοντάκιο, τάξη ἀναγνώσεως ὀρθρινοῦ εὐαγγελίου, Ἄξιόν ἐστί, Μεγαλυνάρια).
Ἡ ἀμέτρητη σειρὰ τῶν κανόνων αὐτῶν, παλαιῶν καὶ νεωτέρων, ἀπευθύνονται πρὸς τὴν Παναγία Τριάδα, τὸν Κύριο, τὴν Θεοτόκο, τοὺς ἀσωμάτους Ἀγγέλους, τὸν πανσεβάσμιο Σταυρό, τὸν Τίμιο Πρόδρομο, τοὺς ἰαματικοὺς καὶ θαυματουργοὺς ἁγίους, τοὺς ἀναργύρους ἰατρούς22, ἀλλὰ καὶ σὲ μεγαλομάρτυρες, σὲ ὁσίους, σὲ ἱεράρχες, ἱερομάρτυρες καὶ ὁμολογητές, σὲ νεο μάρτυρες, σὲ τοπικοὺς πολιούχους, σὲ σεβάσμια προσκυνήματα, σὲ θαυματουργὲς εἰκόνες23, σὲ ἄφθαρτα σκηνώματα καὶ χαριτόβρυτα λείψανα, σὲ ἁγιάσματα προσκυνημάτων24. Τέλος ἐδῶ μνημονεύουμε τοὺς κανόνες τοῦ εὐχελαίου καὶ τοῦ ἁγιασμοῦ, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀπόλυτα παρακλητικὸ χαρακτήρα, ἀλλὰ ἐκφεύγουν τῶν ὁρίων τῆς ἐρεύνης τῆς παρούσης ἐργασίας.
Μὲ θαυμαστὸ καὶ ἀνυπέρβλητο τρόπο, στὰ κείμενα τῶν παρακλητικῶν κανόνων συμπλέκονται καὶ συνυφαίνονται ἡ ἐξομολόγηση, ἡ ἱκεσία, ἡ δέηση καὶ ἡ παράκληση πρὸς τὰ θεῖα καὶ τὰ ἅγια πρόσωπα, μὲ τὸν ἐγκωμιασμό, τὴν ἐξύμνηση, τὴ δοξολογία καὶ τὴν εὐχαριστία τῶν εὐεργετουμένων καὶ θεραπευομένων πιστῶν.
Προηγεῖται ἡ εὐλαβική, ὁλόθυμη καὶ ταπεινὴ ἐπίκληση τῆς πρεσβείας, τῆς σκέπης, τῆς καταφυγῆς, τῆς βοήθειας, τῆς ἀντιλήψεως, τοῦ ἱλασμοῦ, τοῦ στηριγμοῦ, τῆς διορθώσεως, τοῦ φωτισμοῦ, τῆς θεραπείας, τῆς σωτηρίας, γιὰ νὰ βιώσει ἡ ὕπαρξη τῶν ἀληθῶν ἱκετῶν τὴν ἐκστατικὴ χαρὰ τῶν ἰαμα τικῶν χαρίτων καὶ τὴν καρδιακὴ εὐρυχωρία τῶν ὑψωμάτων τῆς εὐχαριστίας25.
5. Ἡ ἔκταση τῆς ἔρευνας.
Ἐπιχειρώντας τὴ συγγραφὴ τῆς ἐργασίας αὐτῆς εἴχαμε πλήρη ἐπίγνωση τοῦ εὔρους του θέματος καὶ τῆς ἐκτάσεως ποὺ ἔπρεπε νὰ λάβει ἡ ἐπὶ τῶν πηγῶν ἔρευνα. Εἶναι περισσότερο ἀπὸ προφανὲς ὅτι ἡ ἐπεξεργασία τῶν ἐπὶ μέρους ζητημάτων δὲν θὰ μποροῦσε νὰ στηριχθεῖ ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο στοὺς παγκοίνως γνωστοὺς δύο (Μικρὸ καὶ Μέγα) παρακλητικοὺς κα νόνες εἰς τὴν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Ἔτσι ἡ ἀνίχνευση τῆς ὕλης ἐξετάθη στὸ μεγαλύτερο κατὰ τὸ δυνατὸν μέρος τῆς ἐκδεδομένης ὑμνογραφικῆς παραγωγῆς τῶν παρακλητικῶν καὶ ἱκετηρίων κανόνων.
Στὴν παροῦσα συγκυρία καὶ κατὰ τὰ τεθέντα ὅρια γιὰ τὴν πραγμάτευση τοῦ θέματός μας, οὔτε κἂν σκέψη θὰ μποροῦσε νὰ γίνει γιὰ ἀνίχνευση σχετικοῦ ὑλικοῦ, ἀποκειμένου σὲ χειρόγραφα, ἀγνώστου καὶ ἀνεκδότου. Κατὰ τὰ δεδομένα αὐτά, ἂν ἐρωτοῦσε κανεὶς πόσοι εἶναι οἱ παρακλητικοὶ κανόνες, θὰ μπορούσαμε νὰ ἀπαντήσουμε ἀπειράριθμοι. Περιορίσαμε λοιπὸν τὴν ἔρευνά μας, κοπιώδη καὶ χρονοβόρο, στὶς λυτὲς ἐκδόσεις φυλλάδων ἀκολουθιῶν26, στὶς ὁποῖες προσάπτονται παρακλητικοί, καθὼς καὶ τὰ ἐπίσημα ἐν χρήσει λειτουργικὰ βιβλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ( Ὡρολόγιον, Παρακλητική, Θεοτοκάριον). Χρήσιμη στάθηκε καὶ ἡ συλλεκτικὴ ἐργασία τῶν ἐκδόσεων «Ἀστήρ»27.
Πλὴν τῆς ἀρχαίας σεβασμίας ὕλης, ἡ παρακλητικὴ ὑμνογραφία ἐντάθηκε κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ὑστέρας Τουρκοκρατίας καὶ ἰδιαίτερα στὸ Ἅγιον Ὄρος. Χριστόφορος ὁ Προδρομίτης, Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ Ἀθανά σιος ὁ Πάριος ἐκ τῶν Φιλοκαλικῶν Κολλυβάδων28 κατέλιπαν σημαντικὸ ἔργο, ὅπως βέβαια καὶ Ἰάκωβος ὁ Νεασκητιώτης, πολυγραφότατος ὑμνογράφος τῆς περιόδου αὐτῆς.
Ἀπόπειρες καταγραφῆς ὑμνογραφικοῦ ὑλικοῦ ἔγιναν στὴν ἔκδοση τῆς Patrologia Graeca τοῦ J.P. Migne29, στὸ «Παρακλητικὸν» τῆς Κρυπτοφέρρης30, στὸ καταλογογραφικὸ ἔργο τοῦ L. Petit3 , στὰ Θεοτοκάρια32 καὶ ἀλλαχοῦ.
Ἐμεῖς, πλὴν τῶν αὐτοτελῶν, λυτῶν ἢ σὲ συλλογὲς ἐκδεδομένων, ad hoc παρακλητικῶν κανόνων παλαιοτέρων ὑμνογράφων καὶ περισσότερο τῶν συγχρόνων Γερασίμου Μικραγιαννανίτου33, Ἀθανασίου Σιμωνοπετρίτου, Ἰωὴλ Φραγκάκου (νῦν Μητρ. Ἐδέσσης), Πορφυρίου Σιμωνοπετρίτου, Κυρίλλου Κογεράκη (νῦν Μητροπ. Ρόδου), Χαραλάμπους Μπούσια καὶ ἄλλων πολλῶν, μελετήσαμε ἐξονυχιστικὰ καὶ ἀποδελτιώσαμε καὶ τὸ σύνολο τῶν κανόνων τοῦ Θεοτοκαρίου34 τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, ἀλλὰ καὶ τὸ σύνολο τῶν κανόνων τῆς Παρακλητικῆς καὶ τοῦ Ὡρολογίου, ἐπιλεκτικὰ δὲ τοῦ Τριῳδίου, ἀφοῦ διαπιστώσαμε ὅτι ἡ θησαυριζόμενη σ᾽ αὐτὰ ποίηση τῶν κανόνων εἶναι κατ᾽ ἐξοχὴν ἱκετευτικὴ καὶ παρακλητική.
Νομίζουμε, ἐπὶ τοῦ παρόντος, ὅτι οἱ 5 περίπου κανόνες τῶν Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κοσμᾶ Μελῳδοῦ, Ἰωσὴφ Ὑμνογράφου, Θεοφάνους Γραπτοῦ καὶ Ἰωάννου Εὐχαΐτων τῆς Παρακλητικῆς, οἱ 62 τοῦ Νικοδημικοῦ Θεοτοκαρίου, ἀνήκοντες σὲ ἐξέχοντες θεολόγους, πατέρες καὶ ὑμνογράφους, καὶ οἱ ὑπόλοιποι λυτοὶ ποὺ μελετήσαμε, δηλαδὴ ἕνα σύνολο πάνω ἀπὸ 220 παρακλητικοὺς κανόνες, μαζὶ μὲ τοὺς ἀμέτρητους ἄλλους ποὺ λάβαμε ὑπ᾽ ὄψιν, ἀποτελοῦν ἕνα ποσοτικὰ καὶ ποιοτικὰ ἀσφαλὲς ἐρευνητικὸ ὑπόβαθρο γιὰ τὴν ἐργασία μας (8.500 περίπου τροπάρια), τὸ ὁποῖο μάλιστα καλύπτει χρονικὰ τὸ διάστημα ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς τῆς κανονογραφίας μέχρι τὸ σήμερα.
Στὰ Μηναῖα, βέβαια, τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως καλῶς γνωρίζουν οἱ πατέρες οἱ καθημερινῶς τελοῦντες τὶς ἀκολουθίες σὲ ἱερὲς μονὲς καὶ ἐνορίες, ὑπάρχει πλῆθος κανόνων μαρτύρων, ἱερομαρτύρων, θαυματουργῶν καὶ ἰαμα τικῶν ἁγίων, οἱ ὁποῖοι, συχνάκις ποιήματα τοῦ Ἰωσὴφ καὶ τοῦ Θεοφάνους, εἶναι κατ᾽ ἐξοχὴν παρακλητικοὶ καὶ πυκνὰ ἀναφέρονται στὰ ἰαματικὰ χαρίσματα τῶν ἁγίων ἢ ἐπικαλοῦνται τὴν ἰαματικὴ ἐκ Θεοῦ δύναμη. Ὅλα αὐτὰ τὰ σπουδαῖα κείμενα θὰ ἀναμένουν ἐπ᾽ ὀλίγον τὸν ἐρευνητικὸ ὀφθαλμὸ καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ ἐπεξεργασία, Θεοῦ ἐπινεύσει.
6. Πατρότητα καὶ ἐξαρτήσεις τῶν παρακλητικῶν κανόνων.
Ἕνα ἀπὸ τὰ δυσκολότερα ζητήματα τῆς ὑμνολογικῆς ἔρευνας εἶναι ἡ μετὰ βεβαιότητος ἀπόδοση πατρότητας στοὺς κανόνες. Καὶ τότε ἀκόμη ποὺ ἐπωνυμοῦνται στὴ χειρόγραφη ἢ τὴν ἔντυπη παράδοση, ὑπάρχουν ἀμφιβολίες καὶ ἐγείρονται ἐνστάσεις καὶ ἀμφισβητήσεις. Τοῦτο μάλιστα ἐπιτείνεται, ὅταν ἐλλείπουν ἀκροστιχίδες, ἢ ὅταν αὐτὲς δὲν καταλήγουν σὲ ἐπισφαγιστικὴ ὀνοματικὴ ὑπογραφὴ τοῦ ὑμνογράφου, ἢ ὅταν ἐλλείψει ἄλλων πληροφοριῶν γίνεται σύγχυση ταυτοσήμων ὀνομάτων (π.χ. Ἰωάννου, Θεοφάνους κ.λπ.). Ἰδοὺ μερικὰ τεκμήρια:
α) Εἶναι χαρακτηριστικότατο τὸ παράδειγμα τῶν κανόνων τῆς Θεοτόκου στὶς Τετάρτες καὶ τὶς Παρασκευὲς ὅλων τῶν ἤχων τῆς Παρακλητικῆς, οἱ ὁποῖοι ἄλλοτε ἀποδίδονται στὸν Ἰωάννη Δαμασκηνό, ἄλλοτε στὸν Ἰωάννη Εὐχαΐτων, τὸν Μαυρόποδα, καὶ ἄλλοτε ἀλλοῦ τιτλοφοροῦνται Θεοφάνους35, ἢ ἐνίοτε φέρονται ἀνωνύμως, ὅπως θὰ τοὺς παραθέτουμε καὶ ἐμεῖς στὶς παραπομπές.
β) Οἱ ἀποδιδόμενοι στὸν Ἰωάννη Δαμασκηνὸ κανόνες τοῦ Θεοτοκαρίου εἶναι μάλλον Ἰωάννου τοῦ Θηκαρᾶ. Καὶ διότι, σύμφωνα καὶ μὲ τὴν παρατήρηση τοῦ ἐπιμελητοῦ ἁγίου Νικοδήμου, παραλλάσσει ἡ φράση, καὶ διότι δὲν φέρουν οὐδαμοῦ οὐδαμῶς ἀκροστιχίδα, καὶ διότι ἀνιχνεύονται πυκνὲς ἐξαρτήσεις νοημάτων καὶ φράσεων ἀπὸ προγενέστερους κανόνες, ἰδιαίτερα δὲ ἐκ τῶν οἴκων τοῦ Ἀκαθίστου καὶ τοῦ κανόνος τοῦ Ἀκαθίστου τοῦ Ὑμνογράφου Ἰωσήφ36.
γ) Οἱ κανόνες τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων στὶς Πέμπτες τῆς Παρακλητικῆς φέρονται ἀνώνυμοι, εἶναι ὅμως, κατὰ τὴ γνώμη μας ἐμφανῶς Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου κατά τε τὴν φράσιν καὶ τὰ νοήματα37.
δ) Στοὺς κανόνες τῆς Θεοτόκου (Τετάρτης καὶ Παρασκευῆς) τῆς Παρα κλητικῆς ἐμφανίζονται τόσο ἔντονες ὁμοιότητες, ὥστε θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ τοὺς ἀποδώσει ὅλους σὲ ἕνα πρόσωπο, ἐνῶ ἤδη ἀποδίδονται ἀπὸ ἄλλους σὲ ἄλλους38.
ε) Πολλάκις πανομοιότυπες φράσεις ἀπαντῶνται σὲ διαφορετικοὺς ὑμνογράφους, πράγμα ποὺ ὑποδηλώνει ἢ τὶς κοινὲς βιβλικὲς ἐξαρτήσεις, ἢ τὴν ἀνεξάρτητη τυχαία ἀποτύπωση παραλλήλων ἰδεῶν, ἐὰν μάλιστα ζοῦν καὶ καταθέτουν ποίηση κατὰ τὴν ἴδια ἐποχή, ἢ τὶς μεταξύ τους ἀλληλεπιδράσεις39.
Πληθωρικὲς εἶναι τέλος οἱ πηγαῖες ἐξαρτήσεις ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή, καθὼς οἱ κανόνες εἶναι θεμελιωμένοι στὸν λόγο καὶ τὸ νόημά της. Προφῆτες, Δίκαιοι, μετανοήσαντες καὶ σωθέντες προβάλλονται ὡς παραδείγματα. Ἀνα διατυπώσεις ποιητικὲς ἐκ τοῦ ᾌσματος ᾈσμάτων καὶ τῶν Ψαλμῶν συχνὰ ἐπανέρχονται. Θαυματουργικὲς ἰάσεις τοῦ Χριστοῦ στὸ Εὐαγγέλιο πυκνὰ μνημονεύονται40.
Οἱ ἴδιοι οἱ ὑμνογράφοι ἐπαναλαμβάνουν ἑαυτούς, εὑρηματικὰ ἀναζυμώ νοντας τὸν ποιητικὸ λόγο καὶ ποικιλόχρωμα ἀναζωγραφώντας παρακλήσεις καὶ ἱκεσίες στὸν καμβὰ τῶν ἴδιων νοημάτων. Παρατηρεῖται δὲ στὰ Θεοτοκία πολλὲς φορὲς ἐπανάληψη γνωστῶν τροπαρίων καὶ ἀλλαχοῦ χρη σιμοποιηθέντων ἢ δανεισμένων ἀπὸ τοὺς παρακλητικοὺς τῆς Παναγίας. Τοῦτο παρατηρεῖται ἰδιαίτερα στοὺς συγχρόνους ὑμνογράφους, οἱ ὁποῖοι μάλιστα καταιγιστικὰ μιμοῦνται λέξεις ἢ φράσεις ὁλόκληρες ἰδιαίτερα ἐκ τῶν πλουσιοτάτων καὶ θαυμασίων κανόνων Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου καὶ Θεοφάνους τοῦ Γραπτοῦ, τῶν κυρίως καὶ καιρίως συγκροτησάντων τὴν τε λικὴ μορφὴ καὶ τὸ περιεχόμενο τοῦ λειτουργικοῦ βιβλίου τῆς Παρακλητικῆς.
7. Καλολογία καὶ πνευματικὸς δυναμισμός.
Φιλολογικὰ πολλοὶ τῶν συγχρόνων παρακλητικῶν κανόνων δὲν ἀποφεύγουν τὶς ἀδυναμίες τῆς δουλικῆς μιμήσεως τῶν προγενεστέρων. Ἀνιχνεύον ται ὄχι σπάνια φραστικὲς καὶ λεκτικὲς ἐπαναλήψεις, τυποποιημένα ἐπανερχόμενα αἰτήματα, πληθωρισμὸς παρενθέτων καλολογιῶν καὶ εὐλαβῶν ἐπικλήσεων. Κατὰ τὴν προσεκτικὴ μελέτη ἐντοπίζονται ὑμνογραφήματα, ἄλλοτε μιμητικά, ἰδιαίτερα στὰ initia τῶν παρακλητικῶν τῆς Θεοτόκου κανόνων, ἀντιγραφικὰ ἢ τελείως δουλικὰ ἐξαρτημένα, ἄλλοτε ποιημένα μὲ ἐλευθερία καὶ εὑρηματικὴ ἀναδιατύπωση κοινῶν ὑπαρξιακῶν βιωμά των καὶ ψυχοσωματικῶν ἀναγκῶν τῶν πιστῶν.
Ἐλάχιστες φορὲς στοὺς ἀρχαίους κανόνες, συχνότερα στοὺς νεώτερους, παρατηροῦνται μικρότερα ἢ μεγαλύτερα φιλολογικὰ ἐλαττώματα καὶ ἰδιαίτερα, κατὰ τὴν ποιητικὴ τεχνικὴ καὶ σμίλευση, προσομοιακὴ ἀνισοσυλλαβία στίχων ἢ προβλήματα ὁμοτονίας. Αὐτὰ βέβαια θεραπεύονται μὲ τὴ χρήση τῆς μελικῆς «τονῆς» τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς, δηλαδὴ τὴν ἔκταση τῶν ἐλλειπτικῶν ἢ τὴ σύμπτυξη τῶν περιττῶν συλλαβῶν κατὰ τὴν μελωδικὴ ἀπόδοση τῶν τροπαρίων4 .
Ἀπὸ τοὺς παρακλητικοὺς κανόνες ποὺ μελετήθηκαν ἐπιμελῶς ἄλλοι εἶναι λαμπροί, θεολογικοί, μνημειώδεις καὶ μεγαλήγοροι, ἐκτυπώματα ἀληθινὰ καὶ γνήσια τῶν γνώσεων, τῶν χαρισμάτων, τῶν ποιητικῶν ἱκανοτήτων ἢ τῶν πνευματικῶν καταστάσεων καὶ τῶν ἁγιαστικῶν μεθηλικιώσεων τῶν ὑμνο γράφων. Ἄλλοι πάλι ταπεινότεροι καὶ ἀπέριττοι, ἐνίοτε ἁπλοὶ καὶ κοινολόγοι.
Πέραν ὅμως τῶν κάποιων ἀρνητικῶν παρατηρήσεων, ἡ ποίηση τῶν παρακλητικῶν κανόνων μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθεῖ ὡς ἕνας κρυστάλλινος καὶ καθαρὸς ποταμὸς πνευματικῶν ὁρμημάτων42, ποὺ εὐφραίνουν τὶς καρδιὲς καὶ θεραπεύουν τὴν ὕπαρξη. Ἡ βιωματικὴ ἐκφραστικότητα, ἡ ψυχικὴ εὐαισθησία, ἡ εὐλαβικὴ πρόσψαυση τῶν θείων, ἡ ἐξομολογητικὴ ταπεινότητα τῶν ἱκεσιῶν, ἡ ὁλοθυμία τῆς ἀκραδάντου πίστεως στὴν κατάθεση τῶν πα ρακλήσεων χαρακτηρίζουν τὸν προσευχητικὸ τρόπο τῆς ὀρθοδόξου λειτουργικῆς παραδόσεως καὶ διαζωγραφοῦν μὲ συγκλονιστικὴ ἐνάργεια τὴν ἀγωνιστικὴ ἄρση τοῦ σταυροῦ τῶν δεινῶν πειρασμῶν, τοῦ πολέμου τῶν παθῶν καὶ τῶν θλιπτικῶν ἐπιφορῶν τῶν ποικίλων ψυχοσωματικῶν ἀσθενειῶν. Τὴν ἴδια ὅμως στιγμὴ ὑψώνουν τὴν ὕπαρξη ἀπὸ τὸν ἀπογνωστικὸ βυθὸ στὴν ἐλπίδα τῆς θεραπείας, στὰ ἰαματικὰ βιώματα καὶ στὶς ἐκστάσεις τῆς εὐχαριστιακῆς ζωῆς καὶ τῆς εὐγνώμονος δοξολογίας τοῦ Κυρίου, τοῦ «ἰατροῦ καὶ θεραπευτοῦ τῶν ψυχῶν (καὶ τῶν σωμάτων) ἡμῶν»43.
Ἐκρηκτικὰ κατατίθενται τὰ αἰτήματα μὲ τὰ δεητικὰ ρήματα, ὅπως τὰ «ἐκλιπαρῶ, καταφεύγω, ἐπικαλοῦμαι, κράζω, δοξολογῶ, ὑμνῶ, δυσωπῶ, δέομαι, προσπίπτω, μεγαλύνω, κηρύττω, προστρέχω, λιτάζω, λιτανεύω, πα ρακαλῶ, (καθ) ἱκετεύω, βοῶ», ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν προστακτικὴ ἐπίκληση τῆς λυτρωτικῆς δυνάμεως τοῦ Θεοῦ, τῆς Παναγίας, τῶν ἁγίων πάντων, ὅπως «ἀπάλλαξον, ἀνάσπασον, ἆρον, ἀπέλασον, ἀνάστειλον, (ἐξ)(δι)ἀνάστησον, ἀνάκτησον, ἀνέλκυσον, ἀντιλαβοῦ, ἀνάπλασον, ἀνόρθωσον, ἀξίωσον, ἁγίασον, ἀγάθυνον, ἀνάγαγε, ἀφάνισον, ἀπόλουσον, ἀπόπλυνον, ἀνακάλεσαι, βοήθησον, βράβευσον, γαληνίασον, διάσωσον, δίωξον, δυσώπησον, διαφύ λαξον, διόρθωσον, διάλυσον, διασκέδασον, διέγειρον, ἐλέησον, εἰρήνευσον, ἐπίβλεψον, ἐνίσχυσον, ἐλευθέρωσον, ἐνδυνάμωσον, ἔγειρον, ἐξελοῦ, ἐλά φρυνον, ἑδραίωσον, ἐπάκουσον, ἐκδυσώπησον, ἔκσπασον, ἐξύπνησον, ἐπίνευσον, ἐξάρπασον, εὐόδωσον, ἐπικούφισον, ἐπανόρθωσον, ζώωσον, θεράπευσον, θρέψον, ἴασαι, ἱλέωσον, ἴθυνον, ἰάτρευσον, κυβέρνησον, κούφι σον, καταδρόσισον, καταύγασον, καταφαίδρυνον, καθάρισον, κάθαρον, κράτυνον, κατεύνασον, κόπασον, καταλάμπρυνον, καινοποίησον, καινούργησον, μὴ παρίδῃς (ἐκ)λύτρωσαι, λῦσον, λάμπρυνον, μὴ ἀπώσῃ, μνήσθητι, μεσί τευσον, νεῦσον, οἰκτείρησον, οἴκτειρον, ὁδήγησον, οἰκείωσον, παράσχου, πρόφθασον, πρόσδεξαι, πρόστηθι, περιφρούρησον, (κατα)πράϋνον, προσδέχου, παρακάλεσον, περίζωσον, παῦσον, ρῦσαι, ρῶσον, ρῆξον, ρᾶνον, σπεῦσον, σῶσον, σῷζε, σπλαγχνίσθητι, σωφρόνισον, σύνταξον, στῆσον, σύντριψον, στήριξον, σκέδασον, τάχυνον, ὑπάναψον, φύλαξον, φώτησον, φωταγώγησον, φάνηθι, φλέξον, χαρίτωσον».
Ἄλλος ποταμὸς μυρίων εὐαισθησιῶν εἶναι τὰ ὀνόματα, τὰ ἐπίθετα καὶ οἱ περιφραστικοὶ χαρακτηρισμοὶ τοῦ Κυρίου, τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν ἀγγέλων, ἀλλὰ καὶ πάντων τῶν παρακαλουμένων ἁγίων τοῦ Θεοῦ44. Εἶναι τὰ ἄνθη τῆς ταπεινῆς πρόσπτωσης καὶ τὰ μύρα τῆς εὐγνωμοσύνης. Εἶναι ἡ χαρμόσυνη ἔκρηξη τῆς ἀκαταισχύντου ἐλπίδος μέσα στὴν ἄβυσσο τῶν μαρτυρικῶν πυκτευμάτων καὶ μέσα στὴ θλίψη τῶν βασανιστικῶν ἐνίοτε πειρασμῶν καὶ ἀσθενειῶν. Εἶναι, θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανείς, μιὰ καλολογία Τιρταιϊκὴ ἐγκωμιαστικὴἡρωϊκὴπαρακλητική, εὐαίσθητη καὶ καρδιακή, μιὰ ποίηση στιβαρὴ καὶ χαρισματική, μὲ πνοὴ ἀφελότητας Χριστοῦ, ἀλλὰ καὶ θεολογικὲς ἀναγωγές, μὲ ἀκόμπαστες ἐμπειρικὲς καὶ βιωματικὲς προσψαύσεις, μιὰ μεμετρημένη φιλοκαλικὴ καλλιτεχνία καὶ μιὰ ἐκπλήττουσα καὶ εὑρηματικὴ λεξιπλασία.
Οἱ παρακλητικοὶ κανόνες εἶναι μιὰ ἀκένωτη ἱκετηρία εὐλαβῶν ψυχῶν, ποὺ ἐκφράζουν τὸ κοινὸ αἴσθημα τῶν λατρευτῶν τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν προσκυνητῶν τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν ἁγίων, χωρίς φτιασιδώματα καὶ ἐπιτηδεύσεις, ἀλλὰ μὲ συγκλονιστικὴ ἀμεσότητα καὶ γνήσια εὐαγγελικὴ ἀγαθωσύνη, ὅπου πόνος, θλίψη, πειρασμός, στενοχωρία, διωγμός, κίνδυνοι, περιστάσεις τοῦ βίου καὶ ἀνάγκες, θλιπτικὲς ἐπιφορὲς καὶ νοσημάτων παντοίων καταπονήσεις βρίσκουν διέξοδο ὑπαρξιακὴ στὴν παρηγορία τῆς προσευχητικῆς κοινωνίας μὲ τὰ ἐπικαλούμενα καὶ παρακαλούμενα θεῖα καὶ ἅγια πρόσωπα.
Περιεχόμενα
Εισαγωγή
2. Κανονογράφοι καὶ κανόνες.
3. Ἡ συγκρότηση τῆς Παρακλητικῆς.
4. Οἱ Ἱκετήριοι καὶ Παρακλητικοὶ κανόνες.
5. Ἡ ἔκταση τῆς ἔρευνας.
6. Πατρότητα καὶ ἐξαρτήσεις τῶν παρακλητικῶν κανόνων.
7. Καλολογία καὶ πνευματικὸς δυναμισμός.
Α. ΤΑ ΨΥΧΙΚΑ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΑΡΡΩΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ
. Οἱ νοσογόνες αἰτίες.
2. Τὰ εἴδη τῶν ἀρρωστημάτων.
α) Σωματικά.
β) Ψυχικά.
γ) Περιστάσεις, θλίψεις, ἀνάγκες, παντοῖα δεινὰ καὶ πειρασμοὶ δαιμονικοί.
3. Ἡ καταβύθιση στὰ ψυχοσωματικὰ ἀρρωστήματα.
Β. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΛΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Ἡ ὁλόθυμη ἐλπίδα τῆς θεραπείας.
Γ. Η ΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΙΑΣΕΩΣ
Δ. ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑΜΠΟΜΠΑΙ
Η επεξεργασία κειμένων εκόνων έγινε από τον Ν.Β.Β
Επιτρέπεται η αναδημοσίευση κειμένων με πηγή αναφοράς το Ιστολόγιο
© ΠΗΔΑΛΙΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
http://www.alavastron.net/
Αναρτήσεις
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου